Yirminci yüzyılın birinci yılları edebiyatta, sanatta ve şiirde dönüşümün başladığı bir periyottu. Bilhassa Fransa, bu dönüşümün lokomotif ülkesiydi. Kıtanın çeşitli noktalarından ve Amerika’dan Fransa’ya gelen edebiyatçı ve sanatkarların buluşma yeri Paris’ti. Salonlarda, kafe, atölye ve meskenlerde bir ortaya gelen vaktin ünlü müellifleri, ressamları ve şairleri, pek yakında dünyayı tesiri altına alacak akımların öncüsü olarak Paris’te uzunluk gösteriyor ve büyük savaşlar öncesi atılımlar gerçekleştiriyordu.
Bu periyotta şair, muharrir, eleştirmen, koleksiyoner ve bayan hakları savunucusu Gertrude Stein’ın Fleurus Sokağı, No: 27’deki meskeni Picasso, Matisse, Hemingway, Pound ve Fitzgerald üzere isimlerle dolup taşarken bir sanat ve edebiyat merkezi hâline geliyordu.
ABD doğumlu Stein’ın vaktinin şahidi olmakla kalmadığını, 1920’lerdeki akımların kimliğini kazanmasında rol oynadığını savunan şair, muharrir ve tercüman Philippe Blanchon’un kaleme aldığı biyografi, muharriri bize tanıtırken vaktin ruhunu ve yirminci yüzyıl başındaki sanat etraflarının derinliğini de gösteriyor.
‘DÜNYAYA VE HAYATA İŞTAH DUYAN’ STEIN
1874’te ABD’de doğup 1946’da Fransa’da ölen Stein, Blanchon’un anlatımında daha çok 1920’lerin ve 1930’ların şahidi olarak çıkıyor karşımıza. Olağan sadece bu kadar değil; Stein’ın doğup büyüdüğü ABD’den Avrupa’ya ayak bastığı, Fransa’ya yerleştiği ve Paris’te ismini duyurarak âdeta bir otorite hâline geldiği devirlerde yaşadıklarına da değinen Blanchon, onun için “iki kıtanın, Amerika ve -o dönemde sanatın resmî başkenti Paris olan- Avrupa’nın merkezinde yer aldı” diyor.
Düşünen, yazan, meraklarını gidermeye çalışan, pek çok beşerle gayrete girişen, araştırmalar yapan, eserler kaleme alan, hepsinden değerlisi Paris’te bir etraf edinerek sanat ve edebiyat konusunda kelam sahibi hâline gelirken Fransa’da bir Amerikalı olarak yaşamaktan vazgeçmeyen Stein, çocukluğundan beri insanların coğrafik ve kültürel kökenlerine dikkat edip kimseye karşı bir önyargı geliştirmeyerek dostlarına her geçen gün bir yenisini ekliyor.
Blanchon’nun sözüyle “dünyaya ve hayata iştah duyan” Stein, edebiyata ve tarihe özel merakı sayesinde bilgi dağarcığını daima genişletiyor. 1800’lerde topraklarından savaş eksik olmayan ABD’de de 1900’lerin başında yakın gelecekteki büyük savaşların altyapısı oluşturulan Avrupa’da da sürüyor muharririn bu merakı. Blanchon bu uzun devri, Stein’ın çocukluğunuyla, ilkgençliğiyle, kendisini daima geliştirme isteğiyle ve birinci aşklarıyla bir arada anlatıyor.
1900’lerin birinci çeyreğinde sanatın merkezi hâline gelen Paris’e taşınan Stein’ın konutu de kente bu unvanı veren sanatkarların toplandığı noktaya dönüşünce muharrir için büyük bir macera başlıyor. Gertrude ve kardeşi Leo, hayranlık duyduğu sanatkarların sırf izleyicisi değil, arkadaşı ve fikir alışverişi yaptığı şahıslar olarak anılıyor. Bu devirde, Stein’ın Alice Toklas’la yakınlaşmasını ve ikilinin yaşadığı destansı alakayı de öne çıkarıyor Blanchon.
Başta Picasso ve Matisse olmak üzere, Paris’te pek çok sanatkarla dostluk kuran Stein, sanat akımlarına dair görüşleriyle isminden daha fazla kelam ettirirken kitaplarını yayımlatmak için editörlerle çabaya girişiyor ve sanat etraflarındaki tartışmalara dalıyor.
Gertrude Stein, Philippe Blanchon, Tercüman: Şehsuvar Aktaş, 196 syf., Yapı Kredi Yayınları, 2022. Stein’ın ortasına düştüğü bir öbür durum ise 1914’te başlayan ve “Noel’de biteceği” düşünülen ama tam dört yıl süren Birinci Dünya Savaşı. Muharrir bu devirde, dört bir yana savrulan ve ölen dostlarından uzakta; gündüzleri düşünerek ve geceleri yazarak yaşıyor. Bazen de yine alevlenen sanatsal tartışma ve arbedelere dâhil oluyor.
Apollinaire’in vefatı ve savaşın bitişiyle Stein’ın birtakım gerçekleri daha net gördüğünü belirtiyor Blanchon: “Gertrude, bu kaybın ve birçok ‘eski tanışın’ taşraya gitmesinin bıraktığı boşluk duygusunun üstesinden geldiğinde iki şeyi saptayacaktır: Yeni bir kuşağın ortaya çıktığını ve çok sayıda yabancı sanatçının, özellikle de Amerikalıların savaş sonrasında Fransa’ya yerleştiğini.”
‘ÇELİŞKİLERİN KADINI’
Birinci Dünya Savaşı sonrası Almanya’dan, Orta Avrupa’dan, İngiltere’den, ABD’den ve Asya’dan gelen sanatkarlar için bir vahaya dönüşen Paris’ten ünü dünyaya yayılan Stein, Blanchon’un deyişiyle bu “açık şehir”de bir fikir insanı olarak sivrilip pek çok edebiyatçı ve sanatkarın “akıl hocası” hâline geliyor. Bu noktada Blanchon, Stein’a ve onun kentteki aktifliğine dair bir not düşüyor: “Stein, şöhretini kısmen Paris’teki cazibesine ve cemiyet hayatına borçludur. Benimsenen bakış açısına nazaran toplumsal girişkenliği ya takdir edilir ya kötülenir. Bununla birlikte Fleurus Sokağı’nı bilinen bir buluşma yerine dönüştürenin Leo olduğunu hatırlatmak ve hakkını teslim etmek gerekiyor. Ağabeyin ve kardeşinin aldıkları tablolar herkesi oraya çekiyorsa da kapı Leo için çalınır. Çok bilgilidir. Kelamı ilgiyle ve hürmetle dinlenir. Leo o ünlü apartman dairesinden çıktıktan sonra Gertrude ve Alice, sırf hayran oldukları müellifi ziyaret etmek isteyen dostları ya da okurları ağırlayacaktır.”
Yazıp yazmamak ortasında bocaladığı ve metinlerini dilek ettiği üzere kaleme alamadığı vakitlerde (1930’larda) var oluşu sorgulayan, “kesintisiz şimdiyi yazmayı âna dâhil olmak” ve hasebiyle “var olmak” diye tanımlayan bir Stein’la karşılaşıyoruz. Bu devirde muharrir yeni dostluklar kuruyor, bazen kendi metinlerine bazen de diğerlerinin kitaplarına yazacağı kısımlara ağırlaşıyor. Fonda ise Picasso’yla arkadaşlığı ve Alice’le giriştiği yayıncılık faaliyeti bulunuyor.
Blanchon’a nazaran Stein (ve Alice) “zamanın dışında yaşıyor.” Ama bu sözün, müellifin vaktine yabancılaşması manasına gelmediğini belirtmek için yaşananları neden-sonuç ilintisinden kopmadan ortaya koyan Blanchon, Allen Ginsberg’ün deyişiyle “sakin Stein”ın her ne olursa olsun “hayatın devam etmesi gerektiği” niyetini hatırlatıyor. O denli de oluyor esasen; savaşlar başlayıp bitiyor, Stein dostlarını yitiriyor ya da onlarla münasebetini kesiyor, tartışmalar ve arbedeler birbirini izliyor, akabinde o ve Alice için hayat devam ediyor. Ta ki 1946’ya kadar.
Blanchon, kaleme aldığı biyografide Stein’ın “çelişkilerin kadını” oluşunu, doğa-zihin tansiyonuna baş yoruşunu, koleksiyonerliğini, kurduğu dostlukları, entelektüel ve kültürel kimliğini, hayatı ve hayal gücünü birleştiren özgün müellifliğini, düzensizlik dolu ve heyecan verici periyotların şahidi hâline gelirken yaşadığı sıra dışı hayatı detaylarıyla anlatıyor. Hasılı, “Gertrude Stein kim?” sorusuna geniş bir karşılık veriyor.
